Γ ΡΙΤΣΟΣ ΕΠΙΤΑΦΙΟΣ

Μάθημα: Νέα Ελληνική Λογοτεχνία Τάξη: Α' Ημερήσιου Γενικού Λυκείου

Ενότητα: «Παράδοση και μοντερνισμός στη νεοελληνική ποίηση»

ΓΙΑΝΝΗΣ ΡΙΤΣΟΣ Επιτάφιος¹ (απόσπασμα)

XV

Στο παραθύρι στέκοσουν κι οι δυνατές σου οι πλάτες

 φράζαν ακέρια την μπασιά , τη θάλασσα, τις τράτες,

κι ο ίσκιος σου σαν αρχάγγελος πλημμύριζε το σπίτι

 και κει στ’ αυτί σου σπίθιζε η γαζία του αποσπερίτη.

Κι ήταν το παραθύρι μας η θύρα όλου του κόσμου

 κι έβγαζε στον παράδεισο που τ’ άστρα ανθίζαν, φως μου.

Κι ως στέκοσουν και κοίταζες το λιόγερμα ν’ ανάβει,

σαν τιμονιέρης φάνταζες κι η κάμαρα καράβι.

Και μες στο χλιό⁴ και γαλανό το απόβραδο - έγια λέσα –

 με αρμένιζες στη σιγαλιά του γαλαξία μέσα.

Και το καράβι βούλιαξε κι έσπασε το τιμόνι

και στου πελάγου το βυθό πλανιέμαι τώρα μόνη

Κι ακόμα μήτε να πνιγώ, μήτε ν’ ανέβω πάνω·

 κάνω από κάπου να πιαστώ και φύκι μόνο πιάνω.

Το φύκι σπάει κι ο ωκεανός με σέρνει στα νερά του

κι ούδε γνωρίζω τώρα ποιο το πάνου, ποιο το κάτου

                                                          (Επιτάφιος, 1936)

Το ποίημα Επιτάφιος εμπνεύστηκε ο Γιάννης Ρίτσος συγκινημένος από τον θρήνο της μάνας που έχασε το παιδί της την Πρωτομαγιά του 1936.

^[1]             μπασιά :η είσοδος

^[1]             δέντρο με κίτρινο μυρωδάτο λουλούδι

^[1]             ζεστό

ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ

α

α.1. Το ποίημα, κατά τη γνώμη σας, ως προς τη μορφή του εντάσσεται στην παραδοσιακή ή στη μοντέρνα ποίηση; (5 μονάδες)

α.2. Να βρείτε δύο (2) μορφικά του χαρακτηριστικά που επαληθεύουν την προηγούμενη απάντησή σας. (10 μονάδες)

α.3. Το απόσπασμα προέρχεται από τη μεγάλη ποιητική σύνθεση του Γιάννη Ρίτσου Επιτάφιος. Να εντοπίσετε δύο (2) λέξεις ή φράσεις του που επιβεβαιώνουν τον θρηνητικό χαρακτήρα στον οποίο παραπέμπει ο τίτλος. (10 μονάδες)

                                                                                                       ΣΥΝΟΛΟ ΜΟΝΑΔΩΝ: 25

^β

β.1. Στις τρεις τελευταίες στροφές κυριαρχεί το εκφραστικό σχήμα της αλληγορίας (της εκτεταμένης δηλαδή μεταφοράς ή παρομοίωσης). Να εντοπίσετε το σχήμα αυτό και να αποκαλύψετε αυτό που πραγματικά ο ποιητής εννοεί. (10 μονάδες)

β.2. Με άξονα το χρόνο (πριν και μετά) το ποίημα χωρίζεται σε δύο ενότητες. Να τις διακρίνετε. (5 μονάδες)

β.3. Να εντοπίσετε δύο (2) μεταφορές, δύο (2) εικόνες και μία (1) παρομοίωση στις πέντε πρώτες στροφές. (10 μονάδες)

                                                                                               ΣΥΝΟΛΟ ΜΟΝΑΔΩΝ: 25

γ  «Το πρώτο έργο του Ρίτσου στο οποίο εισβάλλει το δημοτικό τραγούδι είναι ο Επιτάφιος.» Να επιβεβαιώσετε την παραπάνω άποψη με στοιχεία από τη μορφή και το περιεχόμενο του ποιήματος. ( στίχος, περιεχόμενο)  Μονάδες 25

δ α Στηριζομενοι σε στίχους του ποιήματος να περιγράψετε τη συναισθηματική κατάσταση της μάνας  (Μονάδες 10)

δ β Τα ποιήματα του Ρίτσου είναι εμπνευσμένα από τους αγώνες για κοινωνική δικαιοσύνη και ισότητα. Να επιβεβαιώσετε την άποψη με στοιχεία μέσα από το ποίημα. (Μονάδες 15)

Λ ΠΟΡΦΥΡΑΣ ΤΟ ΘΕΑΤΡΟ

                           Λ Πορφύρας               

 Το θέατρο

Δεν ξέρω πώς να σου το ειπώ. Μα ο δρόμος, χθες το βράδυ,
μες στη σταχτιά τη συννεφιά σα θέατρο είχε γίνει.
Μόλις φαινόταν η σκηνή στ' ανάριο το σκοτάδι
και σα σκιές φαινόντανε μακριά μου οι θεατρίνοι.

Τα σπίτια πέρα κι οι αυλές και τα κλωνάρια αντάμα
έλεγες κι ήταν σκηνικά παλιά και ξεβαμμένα,
κι εκείνοι έβγαιναν κι έπαιζαν τ' αλλόκοτο τους δράμα,
κι άκουγες βόγκους κι άκουγες και γέλια ευτυχισμένα.

Εγώ δεν ξέρω. Εβγαίνανε κι εσμίγαν κι επαγαίναν
κι ήτανε μια παράσταση και θλιβερή κι ωραία.
Κι έβγαινε, Θε μου! κι η νυχτιά, καθώς επαρασταίναν,
έβγαινε, Θε μου, κι έριχνε τη μαύρη της αυλαία.

1  Να αναγνωρίσετε στο ποίημα βασικά χαρακτηριστικά της παραδοσιακής ποίησης.

2  α  Να επισημάνετε στο ποίημα τρία εκφραστικά μέσα και να σχολιάσετε τη λειτουργία τους.

     β  Ποια ρηματικά πρόσωπα χρησιμοποιούνται στο ποίημα  και ποια η λειτουργία τους;

     γ Το ποίημα θα μπορούσε να χαρακτηριστεί λυρικό. Να τεκμηριώσετε την παραπάνω άποψη με στοιχεία από το ποίημα.

3  Σε ποιο λογοτεχνικό ρεύμα ανήκει το ποίημα; Να επισημάνετε στο ποίημα τα βασικά του χαρακτηριστικά.

4  Να βρείτε στο ποίημα τρία σύμβολα και να εξηγήσετε το συμβολισμό τους.

                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                    

ΥΠΕΡΡΕΑΛΙΣΜΟΣ

                                               
ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ

• Ελευθερία στη μορφή
• Απουσία θέματος
• Απουσία λογικού ειρμού και ελέγχου
• Συνειρμοί
• Κυριαρχεί το όνειρο, η φαντασία, το ασυνείδητο
• Απουσία στίξης
• Παράτολμοι συνδυασμοί λέξεων και εικόνων που βασίζονται στην τύχη και στην αυθαιρεσία
• Τολμηρές μεταφορές, παρομοιώσεις, αντιθέσεις, μετωνυμίες
• Νέα σημασιοδότηση λέξεων

Τα μέσα που χρησιμοποίησε ήταν κυρίως  η αυτόματη γραφή και η  καταγραφή των ονείρων· οι πειραματισμοί όμως αυτοί δεν απέδωσαν, γιατί και στις δύο περιπτώσεις η παρέμβαση της λογικής ήταν αναπόφευκτη.
Τελικά, ο υπερρεαλισμός θα καταφύγει σε δυο βασικούς παράγοντες, την τύχη και το υποσυνείδητο· όταν δηλαδή ο υπερρεαλιστής ποιητής γράφει, αφήνει το μηχανισμό της τύχης να προσδιορίσει τη μορφή του έργου του. Το ποίημα δηλαδή γράφεται χωρίς προκαθορισμένο στόχο, κάτω από την επίδραση του υποσυνείδητου, που είναι από τη φύση του φευγαλέο και δημιουργεί ζωηρές λεκτικές εντυπώσεις. Για τον υπερρεαλιστή ποιητή οι λέξεις είναι αυτόνομες και ελεύθερες. Η δύναμη και η ορμή τους βρίσκονται κυρίως στην έκταση, κατά την οποία ξεφεύγουν από το επιβεβλημένο νόημά τους, συνδυαζόμενες μεταξύ τους χωρίς να υπακούουν σε ορθολογικούς νόμους. (Η ανάγνωση των παραπάνω να συνδυαστεί με τη μελέτη των ποιημάτων του Ανδρ. Εμπειρίκου που, ακολουθώντας τις βασικές αρχές του υπερρεαλισμού, προσπάθησε με την ποίησή του να δημιουργεί ζωηρές λεκτικές εντυπώσεις κι οι λέξεις του, όταν συνδυαστούν μεταξύ τους, δεν υπακούουν πάντοτε σε ορθολογικούς νόμους).

Ποιητές που ακολούθησαν τον υπερρεαλισμό
Μ Σαχτούρης ,   Α Εμπειρίκος,    Ν Εγγονόπουλος

ΦΥΛΛΟ ΕΡΓΑΣΙΑΣ
Ποια χαρακτηριστικά γνωρίσματα της υπερρεαλιστικής γραφής μπορείτε να επισημάνετε στα επόμενα ποιήματα;




Η αποκριά    Μ Σαχτούρης

Μακριά σ' έν' άλλο κόσμο γίνηκε αυτή
η αποκριά
το γαϊδουράκι γύριζε μες στους έρημους δρόμους
όπου δεν ανάπνεε κανείς
πεθαμένα παιδιά ανέβαιναν ολοένα στον ουρανό
κατέβαιναν μια στιγμή να πάρουν τους αετούς τους
που τους είχαν ξεχάσει
έπεφτε χιόνι γυάλινος χαρτοπόλεμος
μάτωνε τις καρδιές
μια γυναίκα γονατισμένη
ανάστρεφε τα μάτια της σα νεκρή
μόνο περνούσαν φάλαγγες στρατιώτες εν δυο
εν δυο με παγωμένα δόντια

Το βράδυ βγήκε το φεγγάρι
αποκριάτικο
γεμάτο μίσος
το δέσαν και το πέταξαν στη θάλασσα
μαχαιρωμένο
Μακριά σ' έν' άλλο κόσμο γίνηκε αυτή
η αποκριά./

Α Εμπειρίκος Τρία αποσπάσματα


Λίγα κοσμήματα στη χλόη. Λίγα διαμάντια στο σκοτάδι.
Μα η πεταλούδα που νύκτωρ* εγεννήθη μας αναγγέλει την
αυγή, σφαδάζουσα στο ράμφος της πρωίας.  
   
2  
Η ποίησης είναι ανάπτυξι στίλβοντος* ποδηλάτου. Μέσα της
όλοι μεγαλώνουμε. Οι δρόμοι είναι λευκοί. Τ' άνθη μιλούν.
Από τα πέταλά τους αναδύονται συχνά μικρούτσικες παιδίσκες.
Η εκδρομή αυτή δεν έχει τέλος.  
   
3  
Είναι τα βλέφαρά μου διάφανες αυλαίες.
Όταν τ' ανοίγω βλέπω εμπρός μου ό,τι κι αν τύχει.
Όταν τα κλείνω βλέπω εμπρός μου ό,τι ποθώ.

ΣΥΜΒΟΛΙΣΜΟΣ

O συμβολισμός παρουσιάστηκε στη Γαλλία κατά τις δύο τελευταίες δεκαετίες του
19ου αιώνα ως αντίδραση στο νατουραλισμό (πεζογραφία) και στον τταρνασσισμό
(ποίηση).
Α    Ως  προς το περιεχόμενο:

• ο συμβολισμός δεν αντλεί τα θέματά του από την εξωτερική πραγματικότητα  αλλά από την υποκειμενική ζωή και τον εσωτερικό κόσμο του λογοτέχνη: από τα συναισθήματα. τις ιδέες. τις μεταφυσικές  ανησυχίες του·
• το εννοιολογικό περιεχόμενο των λέξεων (και του ποιήματος) περιορίζεται, μπαίνει σε δεύτερη μοίρα
• Η εξωτερική και εσωτερική πραγματικότητα, σύμφωνα με το συμβολισυό. δεν μπορεί να περιγραφεί με ακρίβεια και γι' αυτό υποβάλλεται με τρόπο συγκεχυμένο.  Φτάνει μάλιστα ο ποιητής στην υπερβολή να βλέπει τον εξωτερικό κόσμο μόνο σαν σύμβολο της ατομικής του ζωής, συσχετίζοντας τις ψυχικές καταστάσεις του με τα πράγματα, που γίνονται σύμβολα κυρίως των συναισθημάτων του: της χαράς του, της λύπης του κτλ.
• το συμβολισμό τον ενδιαφέρει η λέξη όχι τόσο ως νόημα (παρατηρείται μερικές φορές νοηματική ασάφεια) αλλά κυρίως ως ήχος: υποβαθμίζοντας και παραμερίζοντας τη σημασία των λέξεων ενδιαφέρεται για τη μουσικότητά τους, για την ηχητική ποιότητα καθώς και για την υποβλητικότητά τους.
• Χαρακτηρίζεται από υποβλητικότητα, θολή και ρευστή ατμόσφαιρα, από ασάφεια. Οι ιδέες και τα συναισθήματα δεν λέγονται καθαρά, αλλά υποβάλλονται μέσω εικόνων-συμβόλων, υπαινίσσονται.  Είναι ποίηση υπαινικτική που γοητεύει τη φαντασία.
• Αγαπημένα θέματα και εκφραστικά μέσα των συμβολιστών: Η απαισιοδοξία, η μελαγχολία και η θλίψη,  το ανεκπλήρωτο του έρωτα, η απώλεια και η νοσταλγία.

Β  Ως προς τη μορφή: Τα εξωτερικά χαρακτηριστικά του συμβολισμού είναι

• σύντομος στίχος,
• οι ασύνδετες εικόνες.
• χρήση πολλών μεταφορών και παρομοιώσεων Εικόνες, παρομοιώσεις και μεταφορές από τις εποχές της φύσης, ιδιαίτερα τοφθινόπωρο, τα λουλούδια, η ομίχλη, οι φεγγαρόφωτες βραδιές, η τρικυμισμένη θάλασσα, κ.ά.

Έτσι, θα μπορούσαν να προβληθούν ως βασικά στοιχεία ενός ποιήματος:

• μουσικότητα, που δημιουργείται από την ακουστική ποιότητα των λέξεων, τους συνδυασμούς τους και την κατάλληλη τοποθέτηση τους·
• Η συμβολιστική ποίηση στηρίζεται στην ηχητική μαγεία των λέξεων. Οι πρώτοι συμβολιστές ποιητές προτιμούν τις ολιγοσύλλαβες λέξεις και τους ολιγοσύλλαβους στίχους. Χρησιμοποιούν επαναλήψεις λέξεων ή φράσεων στίχων. Επαναλαμβανόμενα μουσικά μοτίβα.
• Βαθμιαία και σταδιακά οι συμβολιστές ποιητές απομακρύνονται από τη μορφή της παραδοσιακής ποίησης (μέτρο, στροφές με ίσο αριθμό στίχων, ισοσύλλαβο στίχο, ομοιοκαταληξία) και μεταβαίνουν προς τη νεωτερική ποίηση και το μοντερνισμό. Ο στίχος τους «απελευθερώνεται», γίνεται «απελευθερωμένος» και αργότερα «ελεύθερος
• η συσχέτιση ψυχικών καταστάσεων (συναισθημάτων) του ποιητή με τα πράγματα,τα οποία γίνονται σύμβολα των συναισθημάτων (της χαράς του, της λύπης κτλ.): ένα φθινοπωριάτικο τοπίο, με τα κίτρινα πεσμένα φύλλα, με τη βροχή και τη μουντή ατμόσφαιρα συσχετίζεται με τη θλίψη του ποιητή και τη συμβολίζει·
• η υποβλητικότητά: με τη μουσικότητα, με τις ασύνδετες εικόνες και με τη χρήση των συμβόλων ο ποιητής προσπαθεί να μας υποβάλει ακόμα και τα πιο  ρευστά και ακαθόριστα συναισθήματά του συ χνά να  τα «περάσει», να τα δημιουργήσει και στη δική μας ψυχή). Θολή και ρευστή ατμόσφαιρα, ασάφεια

                         Ο νεοελληνικός συμβολισμός
- Η πρώτη ομάδα Ελλήνων συμβολιστών ποιητών ανήκει στη Νέα Αθηναϊκή Σχολή και αντλεί από τη γενιά του 1880, του Κωστή Παλαμά. Ο ίδιος ο Κωστής Παλαμάς μεταβαίνει προς το συμβολισμό. Στην Ελλάδα ποιητικά έργα με εμφανή τα χαρακτηριστικά του συμβολισμού εμφανίζονται στη δεκαετία του 1890. Ένας από τους εισηγητές και θεμελιωτές του νεοελληνικού συμβολισμού θεωρείται ο Κωνσταντίνος Χατζόπουλος. Άλλοι ποιητές που πέρασαν στο συμβολισμό: Λ. Πορφύρας, Μ. Μαλακάσης, Ι. Γρυπάρης (ο οποίος έγραψε και παρνασικά ποιήματα), κλπ.
- Η δεύτερη ομάδα Ελλήνων συμβολιστών εμφανίζεται γύρω στη δεκαετία 1910-1920, ανήκει στην περίοδο του Μεσοπολέμου. Η ποίησή τους χαρακτηρίζεται από έντονη απαισιοδοξία, είναι ποίηση του αδιέξοδου και του ανικανοποίητου, της παρακμής.
 Κ. Γ. Καρυωτάκης, Κ. Ουράνης, P. Φιλύρας, Μ. Παπανικολάου, Τ. Άγρας, Ναπολέων Λαπαθιώτης, Μαρία Πολυδούρη, Τ. Κ. Παπατσώνης, κλπ


ΦΥΛΛΟ ΕΡΓΑΣΙΑΣ

Προσπαθήστε να εντοπίσετε χαρακτηριστικά του συμβολισμού στα επόμενα ποιήματα


Ναπολέων Λαπαθιώτης, Νυχτερινό Ι

Μονάχη, η φλόγα του κεριού μου,
κι απέναντί μου, στο τραπέζι
θαρρείς το τέλος της προσμένει:
λίγες στιγμές έχει να ζήσει,
και μες τη νύχτα τρεμοπαίζει,
σα μια ψυχούλα φοβισμένη.

Απ’ όξω εν’ άγρυπνο φεγγάρι
με κόπο χάνεται στα χάη
μιας ατελεύτητης ερήμου.
Σα να μη θέλει να πεθάνει,
μ’ αναλαμπές ψυχομαχάει
το ετοιμαθάνατο κερί μου...

Και το βαρύθυμο φεγγάρι,
που, χρόνια τώρα, έχει σωπάσει,
και το κερί μου που πεθαίνει,
–και, μέσα, η σκοτεινή ψυχή μου ,
χωρίς αιτία, κι οι τρεις, στην πλάση είμαστε τόσο λυπημένοι....


Μήτσος Παπανικολάου   Εσωτερικό

Ο βοριάς πλαταγίζοντας ξεδιπλώνει σημαίες, παραμονεύουν τέρατα στους δρόμους, έχει σκεπάσει η θάλασσα τις προκυμαίες· το παραμύθι ξαναζεί με τους γλυκούς του τρόμους.

Λαχτάριζα την ώρα αυτή μήνες, μέρα τη μέρα — την κλειστή κάμαρη, τη λάμπα την αγαπημένη. Ανάλλαγη, σαν είκοσι χρονών, είναι η μητέρα· τα μάτια της χαμογελούν, το στόμα της σωπαίνει.

Ήμουν θλιμμένος, άρρωστος, χωρίς χαρά κι ελπίδα, περιπλανήθηκα στη γη, χρόνια πολλά, πολλά... Μα απόψε απ' τα ταξίδια μου γύρισα στην πατρίδα και βρήκα τη μητέρα που χαμογελά.

Είναι όλα πάλι γνώριμα μες στο σπιτίσιο βράδυ: Η κάμαρη, τα πράματα, το φως και το σκοτάδι. Φωνάζει απ' έξω ο άνεμος με τα χίλια του στόματα ονόματα κι ονόματα...

Μα κι η βροχή μού φαίνεται σα ν' απαγγέλλει στίχους, παράλληλη και ρυθμική καθώς πέφτει στη γης. Είμαι καλά στους τέσσερις της κάμαρής μου τοίχους: Έφτασα στο λιμάνι της στοργής.

ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΗ ΚΑΙ ΜΟΝΤΕΡΝΑ ΠΟΙΗΣΗ

ΦΥΛΛΟ ΕΡΓΑΣΙΑΣ          

                 Λορέντζος Μαβίλης                       

                      Μούχρωμα

Φυσάει τ' αεράκι μ' ανάλαφρη φόρα
και τες τριανταφυλλιές αργά σαλεύει·
στες καρδιές και στην πλάση βασιλεύει
ρόδινο σούρουπο, ώρα μυροφόρα,

χρυσή θυμητικών ονείρων ώρα,
που η ψυχή τη γαλήνη προμάντευει,
την αιώνια γαλήνη, και αγναντεύει
σα για στερνή φορά κάθε της γνώρα

αξέχαστη· ξανθές κρινοτραχήλες
αγάπες, γαλανά βασιλεμένα
μάτια ογρά και φιλιά και ανατριχίλες

και δάκρυα· πλάνα δώρα ζηλεμένα
της ζήσης, που αχνοσβιέται και τελειώνει
σαν το θαμπό γιουλί που ολοένα λιώνει.

---

μούχρωμα: λυκόφως, σούρουπο.
γνώρα: γνωριμία, εμπειρία.
ογρά: υγρά. 
γιουλί: μενεξελί χρώμα

                                                                      Γιάννης Ρίτσος            

                                                             Ο τόπος μας

	Ανεβήκαμε πάνω στο λόφο να δούμε τον τόπο μας — φτωχικά, μετρημένα χωράφια, πέτρες, λιόδεντρα. Αμπέλια τραβάν κατά τη θάλασσα. Δίπλα στ' αλέτρι καπνίζει μια μικρή φωτιά. Του παππουλή τα ρούχα
5	τα σιάξαμε σκιάχτρο για τις κάργιες*. Οι μέρες μας παίρνουν το δρόμο τους για λίγο ψωμί και μεγάλες λιακάδες. Κάτω απ' τις λεύκες φέγγει ένα ψάθινο καπέλο. Ο πετεινός στο φράχτη. Η αγελάδα στο κίτρινο. Πώς έγινε και μ' ένα πέτρινο χέρι συγυρίσαμε
10	το σπίτι μας και τη ζωή μας; Πάνω στ' ανώφλια είναι η καπνιά, χρόνο το χρόνο, απ' τα κεριά του Πάσχα — μικροί μικροί μαύροι σταυροί που χάραξαν οι πεθαμένοι γυρίζοντας απ' την Ανάσταση. Πολύ αγαπιέται αυτός ο τόπος με υπομονή και περηφάνεια. Κάθε νύχτα απ' το ξερό πηγάδι
15	βγαίνουν τ' αγάλματα προσεχτικά κι ανεβαίνουν στα δέντρα.

---

κάργιες: μαύρα πουλιά που τρέφονται με τους σπόρους των δημητριακών και είναι πολύ βλαβερά για τη γεωργία. Λέγονται και καλιακούδες ή σιταροκόρακα.

Τα ποιήματα αυτά αποτελούν χαρακτηριστικά δείγματα παραδοσιακής και μοντέρνας ποίησης. Το «μούχρωμα» ανήκει στην παραδοσιακή ποίηση και «ο τόπος μας» στη μοντέρνα. Αφού τα μελετήσετε και τα συγκρίνετε, να συμπληρώσετε τον  επόμενο πίνακα για τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα της παραδοσιακής και της μοντέρνας ποίησης.

ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΩΣ ΠΡΟΣ	ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΛΗ ΠΟΙΗΣΗ Μούχρωμα	ΜΟΝΤΕΡΝΑ ΠΟΙΗΣΗ Ο τόπος μας
Στίχος
Γλώσσα, λεξιλόγιο
Εκφραστικά μέσα, σχήματα λόγου
Τρόπος ανάπτυξης θέματος, νοηματική αλληλουχία
Τίτλος

Στόχος

ΔΙΔΑΚΤΙΚΟ ΣΕΝΑΡΙΟ ΣΤΗ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ

                                 

                                       ΔΙΔΑΚΤΙΚΟ ΣΕΝΑΡΙΟ

ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ

Τίτλος  :  Κ Π Καβάφη    Αλεξανδρινοί βασιλείς

Δημιουργός : Γιούλα Γαμβρούλη

Πρόταση διδασκαλίας

Διδακτικό αντικείμενο : Νεοελληνική Λογοτεχνία

Τάξη : Α Λυκείου

Χρονική διάρκεια :  έξι  ώρες  

Προυποθέσεις υλοποίησης : εξοικείωση των μαθητών με την ομαδοσυνεργατική διαδικασία μάθησης και με τις βασικές γνώσεις χρήσης των νέων τεχνολογιών

Σύντομη περιγραφή

Διδασκαλία του ποιήματος Αλεξανδρινοί βασιλείς του Κ Π Καβάφη στο σχολικό εργαστήριο , με τη βοήθεια του διαδικτύου. Περιήγηση στο ψηφιακό αρχείο του ποιητή και προσέγγιση των  βασικών γνωρισμάτων της ποιητικής του γραφής.

ΓΕΝΙΚΟΣ ΣΤΟΧΟΣ

Η ουσιαστική και αποτελεσματική επικοινωνία των μαθητών με  την ποιητική γραφή του Καβάφη και η διερευνητική προσέγγιση της ιδιότυπης ποιητικής του έκφρασης, όπως αυτή αποτυπώνεται στους Αλεξανδρινούς βασιλείς, αλλά και η ερμηνευτική προσέγγιση του συγκεκριμένου ποιήματος.

Επιμέρους στόχοι

Γνωστικοί στόχοι

·      Να γνωρίσουν οι μαθητές τον Καβάφη , τον βίο και το έργο του.

·      Να μπορούν να ανασυγκροτήσουν το ιστορικό πλαίσιο της εποχής μέσα από τη γνωριμία τους με τις ιστορικές προσωπικότητες που αναφέρονται στο ποίημα.

·      Να κατανοήσουν πώς ο ποιητής μεταπλάθει το ιστορικό γεγονός και  να διακρίνουν τις υφολογικές αποστάσεις ανάμεσα στο ποίημα  και την ιστορική αφήγηση.

·      Να γνωρίσουν την περίφημη καβαφική ειρωνεία αλλά και τη θεατρικότητα στην ποίηση του και την ιδιότυπη γλώσσα του.

·      Να αντιληφθούν το βασικό μήνυμα του ποιήματος και τη διαχρονικότητά του.

·      Να αξιοποιήσουν εξωκειμενικά στοιχεία  πχ μελοποιημένα ποιήματα του, και άλλα έργα εμπνευσμένα από την ποίησή του με στόχο την αισθητική απόλαυση και την απόκτηση καλύτερης επαφής με τον ποιητή και το έργο του.

Παιδαγωγικοί στόχοι

·      Να εξοικειωθούν οι μαθητές με τις αρχές και λειτουργίες της ομαδοσυνεργατικής διδασκαλίας

·      Να εξοικειωθούν με τη βιωματική και διερευνητική μάθηση

·      Να αντιληφθούν την πληθώρα των πηγών γνώσης, των συμβατικών αλλά κυρίως των ψηφιακών, στον σύγχρονο κόσμο και να εξασκηθούν στην ιεράρχησή τους και στην κριτική τους αξιολόγηση.

·      Να αξιοποιήσουν τις εμπειρίες και τα βιώματά τους και να καλλιεργήσουν ατομικές και κοινωνικές αξίες και αρχές.

Ψηφιακοί στόχοι

·      Να εξοικειωθούν οι μαθητές με τον υπολογιστή και το διαδίκτυο ως περιβάλλοντα μάθησης, επικοινωνίας και δημιουργίας.

·      Να ασκηθούν στην παραγωγή και μορφοποίηση κειμένων σε προγράμματα επεξεργασίας προκειμένου να παρουσιάζουν τα αποτελέσματα της έρευνάς τους.

·      Να ασκηθούν στην παραγωγή  πολυτροπικών  κειμένων σε προγράμματα παρουσιάσεων.

·      Να  αναπτύξουν δεξιότητες αναζήτησης και επιλογής πληροφοριών στο διαδίκτυο για να ολοκληρώσουν την εργασία τους.

·      Να εξοικειωθούν με τη χρήση πολυμέσων ώστε να απολαύσουν αισθητικά το ποίημα με μια εμπλουτισμένη ερμηνευτική προσέγγιση

ΛΕΠΤΟΜΕΡΗΣ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΤΗΣ ΠΡΟΤΑΣΗΣ

Αφετηρία

Το ποίημα Αλεξανδρινοί βασιλείς αποτελεί μια εξαιρετική αφορμή για την επικοινωνία των μαθητών με τον Καβάφη και την προσέγγιση των βασικών γνωρισμάτων της ποιητικής του γραφής. Το σπουδαστήριο του νέου ελληνισμού με την επίσημη ιστοσελίδα για τον ποιητή παρέχει κατάλληλο υλικό προς αυτή την κατεύθυνση.  Επιπλέον το συγκεκριμένο ποίημα είναι πρόσφορο για να στοχαστούν οι μαθητές πάνω στο ρόλο της εξουσίας και του λαού διαχρονικά.

Ρόλος του διδάσκοντα και των μαθητών

     Η χρήση των προϊόντων και εργαλείων των Τ.Π.Ε., στη συγκεκριμένη διδακτική πρόταση, υποστηρίζει τόσο την αυτόνομη πορεία του μαθητή προς τη γνώση, όσο και τη διερευνητική, βιωματική και συνεργατική μάθηση. Ταυτόχρονα προάγει το ρόλο του  δασκάλου από αυτόν του απλού καθοδηγητή, σε εκείνον του συντονιστή ενεργειών  για την απόκτηση γνώσης. Η προσέγγιση του ποιήματος, με τη χρήση ΤΠΕ αφίσταται  της παραδοσιακής διδακτικής πράξης.

    Η ενεργητική εμπλοκή των μαθητών σε μια διερευνητική μαθησιακή διαδικασία, η σχετική ελευθερία στην επιλογή της μαθησιακής διαδρομής και η διαμόρφωση ευνοϊκών μαθησιακών συνθηκών και συνεργατικού περιβάλλοντος  ανατρέπει τις παραδοσιακές σχέσεις και μετασχηματίζει το ρόλο του δασκάλου από κύριο καθοδηγητή σε συντονιστή και διεκπεραιωτή της σχολικής εργασίας. Οι μαθητές εκμεταλλευόμενοι τις δυνατότητες των Τ.Π.Ε., συνεργάζονται, επικοινωνούν και ανταλλάσσουν σκέψεις, Η συνεργατική – βιωματική προσέγγιση υλοποιείται μέσα από την εργασία σε ομάδες και την ανάληψη ρόλων από τους μαθητές, που δίνει προσωπικό νόημα στην αναζήτηση της γνώσης.

Σχέση με το αναλυτικό πρόγραμμα:

          Οι στόχοι της διδακτικής πρότασης ανταποκρίνονται στο ισχύον Πρόγραμμα της διδασκαλίας της Λογοτεχνίας για την Α` Λυκείου

Προτεινόμενη πορεία διδασκαλίας

1^η  και 2^η  διδακτική ώρα

Στη φάση αυτή οι μαθητές έρχονται στο εργαστήριο πληροφορικής και χωρίζονται σε ομάδες των τεσσάρων. Τα μέλη των ομάδων  αναλαμβάνουν συγκεκριμένους ρόλους , συντονιστή, γραμματέα, χειριστή Η/Υ, παρουσιαστή. Οι ρόλοι μπορεί να εναλλάσσονται, ώστε να εμπλακούν όλοι ισότιμα στις ερευνητικές διαδικασίες.

 Οι ομάδες αξιοποιούν το διαδίκτυο και πιο συγκεκριμένα ζητείται από τον εκπαιδευτικό να επισκεφτούν την ηλεκτρονική διεύθυνση https://www.youtube.com/watch?v=4xk02ZvDloQ

και να ακούσουν το ποίημα του Καβάφη Αλεξανδρινοί βασιλείς , όπως το απαγγέλλει η Έλλη Λαμπέτη με στόχο τη διέγερση του ενδιαφέροντος των μαθητών. Στη συνέχεια διαβάζουν και μόνοι τους τους στίχους από  το σχολικό εγχειρίδιο στο ψηφιακό σχολείο. http://digitalschool.minedu.gov.gr/modules/ebook/show.php/DSGL-A111/262/1919,6414/unit=1933

Στη συνέχεια επιδιώκεται να γνωρίσουν οι μαθητές τις σημαντικότερες στιγμές της ζωής του και τη σχέση του με την αγαπημένη του πόλη την Αλεξάνδρεια.  Ο εκπαιδευτικός διανέμει το 1^ο  φύλλο εργασίας το οποίο θα  υπάρχουν και σε ηλεκτρονική μορφή στους υπολογιστές τους. Οι μαθητές καλούνται να επισκεφθούν την επίσημη ιστοσελίδα  για τον Καβάφη , να επιλέξουν από το κάθετο μενού πλοήγησης τη βιογραφία του  και το αρχείο με τις εικόνες από τη ζωή του.

Επίσης θα παρακολουθήσουν στη διεύθυνση  http://www.youtube.com/watch?v=lF7LrZcDN00&feature=related  

το αφιέρωμα στη ζωή  του, το σπίτι του και την Αλεξάνδρεια. Τέλος καλούνται να δημιουργήσουν ένα πολυτροπικό  κείμενο στο power pοint εμπλουτισμένο με εικόνες και λόγο  που θα περιλαμβάνει τα σημαντικότερα στοιχεία για τη ζωή του, τα σημαντικότερα πρόσωπα της ζωής του και τη σχέση του με την Αλεξάνδρεια.   

3^η διδακτική ώρα

Στη φάση αυτή επιδιώκεται η κατανόηση από τους μαθητές των βασικών χαρακτηριστικών της καβαφικής γραφής. Έτσι κάθε ομάδα θα ασχοληθεί και με ένα διαφορετικό  χαρακτηριστικό της ποιητικής του γραφής.

Η πρώτη ομάδα θα επισκεφθεί την επίσημη ιστοσελίδα για τον Καβάφη και θα διαβάσει το άρθρο του Μαρωνίτη για την ιστορική συνείδηση του ποιητή και τις απόψεις των Bowra, Σεφέρη και του ίδιου του ποιητή για αυτό το θέμα .Καλούνται να γράψουν ένα κείμενο στον επεξεργαστή κειμένου σχετικά με την ιστορική συνείδηση του ποιητή.

Η δεύτερη ομάδα θα διαβάσει την άποψη του Λ Πολίτη για τη γλώσσα του Καβάφη και το άρθρο το δούλεμα της γλώσσας στον  Καβάφη του Π Κοκκαλίδη από τον επίσημο διαδικτυακό τόπο για τον ποιητή. Στη συνέχεια θα προσπαθήσουν να εντοπίσουν τα συγκεκριμένα χαρακτηριστικά της γλώσσας του στο ποίημα Αλεξανδρινοί βασιλείς

Η τρίτη ομάδα θα διαβάσει το άρθρο του Ν Βαγενά « Η ειρωνική γλώσσα στον Καβάφη » από την επίσημη ιστοσελίδα για τον ποιητή και θα προσπαθήσουν να εντοπίσουν την ειρωνεία στο ποίημα Αλεξανδρινοί βασιλείς

Η τέταρτη ομάδα θα μελετήσει το άρθρο « Η ηθοποιία του Καβάφη » και θα προσπαθήσουν να εντοπίσουν τα θεατρικά και δραματικά στοιχεία στο ποίημα Αλεξανδρινοί βασιλείς  καταγράφοντας τις παρατηρήσεις τους σε ένα σύντομο κείμενο.

4^η διδακτική ώρα

Στην τέταρτη διδακτική ώρα θα επιχειρηθεί από τους μαθητές η ερμηνευτική προσέγγιση του ποιήματος. Οι ομάδες Α και θα Β θα ανασυνθέσουν το ιστορικό πλαίσιο μέσα στο οποίο εκτυλίχθηκαν τα γεγονότα που αναφέρει ο Καβάφης αναζητώντας πληροφορίες για τον Αντώνιο, την  Κλεοπάτρα, τον Καισαρίωνα και τα άλλα παιδιά τους στη Wikipedia . Θα συντάξουν ένα σύντομο κείμενο και θα ενημερώσουν και τους υπόλοιπους συμμαθητές τους. Οι ομάδες Γ και Δ  θα διαβάσουν την ιστορική αφήγηση του Πλουτάρχου και θα γράψουν ένα σύντομο κείμενο για τον τρόπο με τον οποίο ο Καβάφης μεταπλάθει το ιστορικό γεγονός, τις ομοιότητες και τις διαφορές του ποιήματος από την ιστορική αφήγηση.

5^η διδακτική ώρα

Σε αυτή τη διδακτική ώρα επιδιώκεται να εμβαθύνουν οι μαθητές στο νόημα του ποιήματος,  να αντιληφθούν τη διαχρονικότητά του και να αξιολογήσουν τη στάση των Αλεξανδρινών. Θα βοηθηθούν από την ανάγνωση της σημασίας του όρου «άρτον και θεάματα » στη Wikipedia  και αφού συζητήσουν μεταξύ τους θα εκπονήσουν δικό τους κείμενο για το μήνυμα και τη διαχρονικότητά του .

6^η διδακτική ώρα

Επιδιώκεται η αισθητική απόλαυση των μαθητών. Οι ομάδες θα περιηγηθούν στο διαδίκτυο προκειμένου να μάθουν πώς ο ποιητής επηρέασε άλλους καλλιτέχνες κι έτσι να αντιληφθούν το μέγεθος της φυσιογνωμίας του.

Εργαλεία – πηγές

Για την υλοποίηση της συγκεκριμένης πρότασης θα χρησιμοποιηθούν οι ακόλουθες πηγές :

Η επίσημη ιστοσελίδα για τον Καβάφη   http://www.kavafis.gr/index.asp

http://www.youtube.com/watch?v=lF7LrZcDN00&feature=related

http://el.wikipedia.org/wiki/%CE%A0%CF%8D%CE%BB%CE%B7:%CE%9A%CF%8D%CF%81%CE%B9%CE%B1

http://www.youtube.com/watch?v=4xk02ZvDloQ

https://www.google.gr/

Εργαλεία : φυλλομετρητής διαδικτύου, μηχανές αναζήτησης, λογισμικό παρουσίασης, επεξεργαστής κειμένου.

ΦΥΛΛΑ ΕΓΑΣΙΑΣ

1^η  και 2^η διδακτική ώρα

Φύλλο εργασίας ( κοινό για όλες τις ομάδες )

Α.  Επισκεφθείτε την επίσημη ιστοσελίδα για τον Καβάφη και διαβάστε προσεκτικά το βιογραφικό του σημείωμα:

• http://www.kavafis.gr/kavafology/bio.asp

Β. Στην ίδια ιστοσελίδα ελέγξτε το αρχείο με τις εικόνες από τη ζωή του ποιητή και τα χειρόγραφά του

Γ. Επισκεφθείτε το σπίτι του ποιητή στην ιστοσελίδα:
http://www.youtube.com/watch?v=lF7LrZcDN00&feature=related  και παρακολουθείστε το  μικρό αφιέρωμα στον Κωνσταντίνο Καβάφη και στην αγαπημένη του πόλη την Αλεξάνδρεια.

Εργασία: Με βάση τα στοιχεία που εξετάσατε για τη ζωή του ποιητή, τη σχέση του με την Αλεξάνδρεια και το έργο του να δημιουργήσετε ένα power point  που θα περιέχει  τα σημαντικότερα γεγονότα της ζωής του αλλά και εικόνες του ποιητή,  του οικογενειακού του περιβάλλοντος , της Αλεξάνδρειας και  των χειρογράφων του. 

3^η διδακτική ώρα

Φύλλο εργασίας ομάδα Α

  Επισκεφθείτε τον επίσημο δικτυακό τόπο του Καβάφη. Διαβάστε  το άρθρο του Δ.Ν. Μαρωνίτη: Η ιστορική συνείδηση του ποιητή και        τις απόψεις των: C.M. Bowra, Σεφέρη, Tσίρκα και του ίδιου του ποιητή για την ιστορική του συνείδηση.

Να συντάξετε ένα άρθρο στον επεξεργαστή κειμένου για την ιδιαίτερη σχέση του Καβαφικού ποιητικού λόγου με την ιστορική πραγματικότητα

Φύλλο εργασίας ομάδα Β

Συμβουλευθείτε την άποψη του Λ.Πολίτη (Ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας) για την γλώσσα του Καβάφη και διαβάστε το άρθρο του Πέτρου Κολακλίδη «Το δούλεμα της γλώσσας στον Καβάφη» : http://www.kavafis.gr/kavafology/articles/content.asp?id=19

Να συντάξετε ένα κείμενο στο οποίο θα παρουσιάζετε σύντομα τα χαρακτηριστικά της γλώσσας του Καβάφη και θα εντοπίζετε παραδείγματα στο συγκεκριμένο ποίημα.

.

  Φύλλο εργασίας ομάδα Γ

Διαβάστε το άρθρο του Νάσου Βαγενά « Η ειρωνική γλώσσα του Καβάφη » http://www.kavafis.gr/kavafology/articles/content.asp?id=16 Γράψτε ένα σύντομο κείμενο για την ειρωνική γλώσσα του Καβάφη όπως αυτή παρουσιάζεται στο ποίημα Αλεξανδρινοί βασιλείς. ( εντοπίστε την ειρωνεία στο ποίημα )

Φύλλο εργασίας ομάδα Δ

Αφού διαβάσετε το άρθρο του Δημαρά «Η ηθοποιία  του Καβάφη» http://www.kavafis.gr/kavafology/articles/content.asp?id=3  να εντοπίσετε θεατρικά στοιχεία στο ποίημα και να συντάξετε ένα σύντομο κείμενο για αυτά.

4^η διδακτική ώρα

Φύλλο εργασίας ( για τις ομάδες Α και Β )

Να αναζητήσετε στα σχετικά λήμματα της wikipedia πληροφορίες σχετικά με τα ιστορικά πρόσωπα του ποιήματος, δηλαδή

το Μάρκο Αντώνιο, την Κλεοπάτρα και τον Καισαρίωνα.

 Βασιζόμενοι στις ηλεκτρονικές σας πηγές, να καταρτίσετε ένα μικρό βιογραφικό μωσαϊκό του ποιήματος σε ένα ηλεκτρονικό αρχείο κειμένου. Δημιουργήστε δηλαδή ένα σύντομο κείμενο, που δεν θα υπερβαίνει τη μια σελίδα, με πληροφορίες για το βίο των προσώπων και τα γεγονότα στα οποία ενεπλάκησαν, οι οποίες θα βοηθούν στην καλύτερη κατανόηση του ποιήματος από ένα μέσο αναγνώστη αλλά και θα προεκτείνουν τις ιστορικές γνώσεις του.

Φύλλο εργασίας ( για τις ομάδες Γ και Δ )

Αξιοποιώντας τις γνώσεις σας των αρχαίων και παρακολουθώντας κατά το δυνατό το ιστορικό κείμενο, να αναγνωρίσετε τις πληροφορίες που διατηρεί στο ποίημα του ο Καβάφης, αλλά και να αξιολογήσετε τις αλλαγές που επιφέρει στην ιστορική αφήγηση του Πλούταρχου.

 Σε ένα σύντομο (μιας περίπου σελίδας) άρθρο να περιγράψετε τις ομοιότητες και τις διαφορές σε επίπεδο τόσο περιεχομένου όσο και ύφους ανάμεσα στην ιστορική και την ποιητική εκδοχή του ίδιου γεγονότος.

5^η διδακτική ώρα

Φύλλο εργασίας (κοινό για όλες τις ομάδες )

κ’ οἱ Ἀλεξανδρινοί ἔτρεχαν πιά στήν ἑορτή,

κ’ ἐνθουσιάζονταν, κ’ ἐπευφημοῦσαν

ἑλληνικά, κ’ αἰγυπτιακά, καί ποιοί ἑβραίικα,

γοητευμένοι μέ τ’ ὡραῖο θέαμα –

μ’ ὅλο πού βέβαια ἤξευραν τί ἄξιζαν αὐτά,

τί κούφια λόγια ἤσανε αὐτές ἡ βασιλεῖες.

Διαβάστε τη σημασία της φράσης «άρτον και θεάματα» http://el.wikipedia.org/wiki/%CE%86%CF%81%CF%84%CE%BF%CE%BD_%CE%BA%CE%B1%CE%B9_%CE%B8%CE%B5%CE%AC%CE%BC%CE%B1%CF%84%CE%B1 και προσπαθήστε να τη συσχετίσετε με το ποίημα. Ποιος είναι ο ρόλος της εξουσίας; Ποια στάση τηρούν οι αλεξανδρινοί; Πώς τη χαρακτηρίζετε; Υπάρχει διαχρονικότητα στο μήνυμα του ποιήματος; Να συνθέσετε τις απαντήσεις σας σε ένα κείμενο.

6^η διδακτική ώρα

Φύλλο εργασίας ( κοινό  για όλες τις ομάδες )

Ο Καβάφης ως διαρκή πηγή έμπνευσης.  Με ποιους τρόπους έχει αποτελέσει ο αλεξανδρινός ποιητής πηγή έμπνευσης άλλων καλλιτεχνών;

 Να προσπαθήσετε να εντοπίσετε στο διαδίκτυο μελοποιήσεις των καβαφικών ποιημάτων και να συντάξετε ένα σύντομο κατάλογο των καλλιτεχνών που έχετε ξανακούσει ή προκρίνετε ως επιφανέστερων, οι οποίοι έχουν ασχοληθεί με το καβαφικό έργο.

 Να αναζητήσετε στο google πληροφορίες σχετικά με εικαστικούς καλλιτέχνες που ασχολήθηκαν με τον καβαφικό λόγο και να εντοπίσετε μέσω της αναζήτησης εικόνων σχετικά εικαστικά έργα.

 Αξιοποιώντας όλα τα παραπάνω (κατάλογος μελοποιήσεων, εικαστικά έργα, video, μουσική και πρωτότυπο δικό σας λογοτεχνικό κείμενο) να κατασκευάσετε μια παρουσίαση σε ένα λογισμικό παρουσιάσεων., η οποία θα αναρτηθεί στο ιστολόγιο της τάξης.

Άλλες εκδοχές

  Το σενάριο αυτό θα μπορούσε να χωριστεί σε δύο επιμέρους σενάρια : ένα για τον ποιητή και τη γραφή του και ένα για το ποίημα Αλεξανδρινοί βασιλείς.

Κριτική

  Ενδέχεται οι μαθητές να δυσκολευτούν στην κατανόηση των άρθρων από την επίσημη ιστοσελίδα για τον ποιητή που αφορούν στη γλώσσα, την ειρωνεία και την ηθοποιία. Ανάλογα με το επίπεδο της τάξης ή της ομάδας ο διδάσκων θα μπορούσε να απλοποιήσει το περιεχόμενό τους  αναφέροντάς το περιληπτικά στα φύλλα εργασίας

  Είναι επίσης πιθανό να μην επαρκέσει ο χρόνος των 6 ωρών για την εκπόνηση των δραστηριοτήτων από τους μαθητές.